15 december 2019 - 7 min. lezen
17 reacties 17

Momenteel wil het niet winteren in de Benelux. Vorst is voorlopig niet aan de orde en zelfs een lokale 15°C komt volgende week in zicht. Om het winterweer gevoelsmatig toch een beetje dichter bij huis te brengen, gaan we een blik werpen op een aantal memorabele koudegolven uit een ver verleden. Wat waren de luchtdrukconfiguraties destijds? En wat waren de gevolgen van de koudegolven en de bijkomende weersverschijnselen in deze strenge winters?

Definitie van koudegolven

Het Nederlandse KNMI heeft een koudegolf gedefinieerd als een periode van minstens vijf aaneengesloten dagen met maxima onder nul (ijsdagen), waarvan er drie minima onder -10°C moeten bevatten. In België zijn de criteria voor een koudegolf minder vastomlijnd en worden koudegolven bovendien ook niet bijgehouden door het KMI. Daarom focussen we ons in dit artikel op de koudegolven in Nederland.

In de winter van 2017-2018 werd het koud genoeg om de rand van de waterkering nabij Afsluitdijk te doen bevriezen.

Koudegolven: algemene feiten

Sinds het begin van de metingen in 1901 zijn er 33 koudegolven opgetreden in De Bilt. Daartussen zitten winters die meerdere koudegolven noteren. Het winterseizoen met de meeste koudegolven is dat van 1962/1963: in totaal 4 stuks. De meest recente koudegolf dateert van 2012: tussen 30 januari en 8 februari zorgde een oostelijke stroming met luchtaanvoer helemaal uit Rusland voor een gedenkwaardige periode met sneeuw, zeer lage minimumtemperaturen en natuurijs om op te schaatsen.

Winter 1962/1963

De winter van 1962/1963 is de koudste winter uit de meetgeschiedenis. Eind november en begin december 1962 deelde de winter al speldenprikjes uit met sneeuw, flinke vorst en gladheid. Deze periode werd echter onderbroken door een relatief milde fase rond het midden van december. Op 15 december werd het maar liefst 11,1°C in De Bilt. Gedurende de zachte periode was het ook erg onstuimig met veel wind en regen.

Dit veranderde allemaal na 21 december. Een zeer sterk Scandinavisch hogedrukgebied verplaatste zich retrograads naar het Noordzeegebied en zorgde voor een zeer koud einde van het jaar en een ijzig begin van januari ’63.

Vanaf dat moment heeft dit patroon, op korte onderbrekingen na, eigenlijk tot begin maart standgehouden. Soms draaide de luchtstroming heel even naar het noordwesten en stroomde er tijdelijk even iets minder koude lucht binnen, maar over het algemeen was de gehele periode van eind december tot begin maart onafgebroken zeer koud.

Bij dit alles domineerden noordelijke hogedrukgebieden en lag de straalstroom zuidelijk boven Europa.

koudegolven 1962_1963
Typerende weerkaart voor de winter 1962/1963: hoge druk ten noorden van de Benelux en een straalstroom boven het uiterste zuiden van Europa

Het waren nog niet eens de absolute minima die extreem laag waren in deze winter – in de koudegolf van 1942 waren de temperaturen namelijk veel lager en datzelfde gold voor de koudegolf van 2012 – het was vooral de duur van de koude, die zeer uitzonderlijk was. Op een korte onderbreking na was het drie maanden lang volop winterweer.

Sneeuwstormen en dichtgevroren meren, rivieren en zeeën

De winter van 1962/1963 kende een flink aantal sneeuwstormen. Doordat de sneeuw maar kon blijven accumuleren, raakten veel dorpen geïsoleerd van de buitenwereld. Buiten de sneeuwstormen om, was het overigens vaak prachtig zonnig weer. Deze winter is dan ook de op twee na zonnigste ooit. Vooral in december en januari scheen de zon veel meer dan gebruikelijk.

Door de kou vroren meren en rivieren helemaal dicht, vroor de Zuiderzee (nu IJsselmeer) grotendeels dicht en zelfs de kustlijnen van de Noordzee waren aan het einde van de winter bedekt met ijsvelden. Het leidde tot ongekende taferelen met toertochten voor auto’s op de Zuiderzee…zo dik was het ijs op een gegeven moment.

Winter 1946/1947

Daar waar in 1962/1963 het gehele winterseizoen zeer koud verliep, lag gedurende de winter van 1946/1947 het zwaartepunt van de kou in februari. De taferelen waren echter hetzelfde als in 1962/1963: meren en rivieren vroren allemaal dicht, de Zuiderzee en de Noordzee veranderden eveneens in ijsvlaktes en er was gedurende het seizoen veel overlast door sneeuw.

Wel kenden december en vooral januari, in tegenstelling tot de winter 1962/1963, een aantal duidelijke dooifases, waarin het kwik ruim boven nul kwam. Februari verliep daarentegen dan weer wel onafgebroken koud. Door de grote hoeveelheden sneeuw raakten dorpen afgezonderd van de buitenwereld en moesten treinen regelmatig worden uitgegraven. Het bijzondere is dat de winter gevolgd werd door één van de warmste zomers uit de geschiedenis sinds het begin van de metingen.

Ook deze winter werd gedomineerd door hogedrukgebieden ten noorden van de Benelux (vooral boven Scandinavië) en lagedrukgebieden boven het Middellandse Zeegebied. Daarbij lag de straalstroom opnieuw boven het meest zuidelijke punt van Europa.

koudegolven 1946_1947
De winter van 1946/1947 kende grosso modo hetzelfde luchtdrukpatroon als die van 1962/1963: hoge druk in het noorden, lage druk in het zuiden.

Winter 1941/1942

Daar waar de twee voorgenoemde winters vooral gekenmerkt werden door de lange duur van de kou, waren het in 1942 vooral de extreem lage temperaturen die opvielen. Het opvallende hierbij was dat december totaal niet mee deed qua koudeproductie (het was zelfs een zachte maand).

Maar in januari en februari was het wel koud, bijzonder koud zelfs. De periode tussen 14 en 18 januari is de allerkoudste winterperiode ooit in de Benelux opgetekend. In dit tijdvak werden er in De Bilt maar liefst 13 nachten met strenge vorst (≤ -10°C) genoteerd, waaronder zelfs vier met zeer strenge vorst (≤ -15°C).

Het absolute kouderecord van Nederland stamt uit dit tijdvak. Op 27 januari werd het in Winterswijk -27,4°C.

koudegolven 1941_1942
Weerkaart op 21 januari 1942

Winter 1978/1979

Nog meer dan de hierboven genoemde winterseizoenen, was de winter van 1978/1979 er één van gladheid en overlast. IJzel, ijsregen en sneeuw waren weersverschijnselen die veel voorkwamen in deze winter.

Al rond de jaarwisseling was het zeer koud in Nederland. Op 31 december kwamen de maxima op sommige plaatsen niet boven de -10°C. De venijnige kou hield ook tijdens de eerste dagen van januari stand. Daarna nam de ergste kou af, alhoewel ook de rest van januari uitgesproken winters verliep. Maar het heftigste winterweer trad op rond 12, 13 en 14 februari.

Op het grensvlak van zachte en koude lucht ontwikkelde zich in snel tempo een depressie boven het Kanaal. Deze diepte zeer sterk uit als gevolg van de temperatuurtegenstellingen tussen noord en zuid op korte afstand. Niet verrassend was het in het noorden van de Benelux dan ook veel kouder dan in de rest.

Passage van een Kanaalrat!

De passage van de ‘Kanaalrat’ begon op 12 en 13 februari in de vorm van zware ijzel in Noord-Nederland. Bovendien traden er windstoten op van 90 à 100 km/u. Takken van bomen knapten als luciferhoutjes en er kon geschaatst worden op straat.

Vervolgens passeerde er in de ochtend van 14 februari een sneeuwfront. De wind bleef onverminderd doorblazen en opnieuw werd vooral het noorden van Nederland getroffen. Door de wind ontstonden er in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe sneeuwduinen. Deze bereikten hoogtes van 3 tot 6 meter.

Het openbare leven kwam er dagenlang volledig lam te liggen, hele dorpen raakten afgesloten van de buitenwereld. Naar buiten gaan was vanwege de verraderlijk gladde bodem een uiterst gevaarlijke bedoening.

koudegolven 1978_1979
Weerkaart van 13 februari 1979. Er is goed te zien dat de knik in de isobaren precies boven de Benelux ligt. Dit duidt op het scheidingsvlak tussen relatief zachte en zeer koude lucht. Het was deze scheidingslijn die de ijzel- en sneeuwstorm in Nederland veroorzaakte.

Gastblog

Door Gastblog

Expert in weer en klimaat of een ander boeiende niche in de wetenschap? Geregeld worden wetenschappers aan het woord gelaten via een gastblog.


Verder lezen

Alles bekijken

Weersverwachting Ronde van Vlaanderen 2024

16 uren geleden - 6 min. lezen
13

Natte lente na een El Niño-winter

4 dagen geleden - 7 min. lezen