18 februari 2021 - 7 min. lezen
2 reacties 2

Vorige week bedekten sneeuw en ijs het landschap, maar daarvoor was het moeilijk om het te missen: rivieren en beken stonden nog eens vol met water, weilanden stonden hier en daar blank… Overstromingen en hoge waterstanden horen bij de winter, maar met het nieuws over droogte van de voorbije jaren en maanden vergeten we dat wel eens. Om ons geheugen op te frissen bekijkt wetenschapper Jorn Van de Velde van de UGent de oorzaken voor deze hoge waterstanden, en waarom deze niet los van andere waterproblemen gezien kunnen worden.

Deelnemen aan discussie? Ben je geïnteresseerd om deel te nemen als weeramateur of liefhebber van het weer aan het weerforum? Onderaan dit artikel krijg je bliksemsnel & gratis toegang tot alle reacties. Je kan ook je eigen weerfoto’s opladen.

Natte januari

Het is misschien een open deur intrappen, maar hoge neerslag was de belangrijkste oorzaak van de hoge waterstanden. Zowel in Nederland als in België was januari een natte maand. In Nederland viel er gemiddeld 84 mm neerslag tegenover het langjarig (1991-2020) gemiddelde van 68 mm. In België viel in Ukkel bijna het dubbele van het langjarige gemiddelde: 131.3 mm tegenover 75.5 mm!

Het verbaast dus niet dat riviervlaktes vol water stonden, weilanden onbetreedbaar werden en plassen onze parken sierden. Zolang het water in de natuur blijft, is dat geen probleem en zelfs een voordeel voor ons. Wanneer de wateroverlast te groot wordt, moeten we echter wel stil staan bij de gevolgen en oorzaken van overstromingen.

Hoge waterstanden.

Het belangrijkste mechanisme aan de basis van winterse overstromingen is het verzadigd raken van de bodem. De bovenste bodemlagen nemen een groot deel van de regen op, maar eenmaal de bodem verzadigd raakt, kan het overtollige regenwater niets anders dan afvloeien. Dit betekent dat het naar de rivieren en beken vloeit of in lokale, kleine depressies blijft staan.  Dit krijgen we bijvoorbeeld wanneer het gedurende een lange periode iets meer dan gemiddeld regent en dan een kortere periode veel meer dan gemiddeld.

Het water van de laatste kortere periode kan nergens heen en we krijgen overstromingen. Andere combinaties zijn ook mogelijk: zolang op lange termijn de bodem verzadigd raakt, kan bijna elke bui op termijn de druppel zijn die de emmer doet overlopen.

Smeltwater en stormen zijn belangrijk

Hoewel een overvloed aan regen in Vlaanderen en Nederland een belangrijke rol speelt in de hoogwaterstanden van rivieren, is het niet het enige mechanisme. Bij hoogwaterstand op de Rijn in Nederland zal namelijk ook smeltwater vanuit de Alpen een rol spelen. Dit in tegenstelling tot België, waar alle rivieren door grond- en regenwater gevoed worden.

Daarnaast kunnen stormen ook een grote rol spelen. Bij stormen kan de hoeveelheid neerslag die op korte tijd valt zo hoog zijn dat niet enkel de bodemverzadiging een rol speelt, maar ook de snelheid waarmee regen de bodem in kan dringen. Indien de regenval groter is dan deze snelheid, zal er ook water afvloeien. Deze verschillende mechanismes kunnen elkaar ook beïnvloeden: een hoge waterstand door smeltwater kan bv. het bodemvocht beïnvloeden, waardoor er sneller afvloei ontstaat.

Ondergelopen veld.

Rol van klimaatverandering

Hoewel wat nattigheid in de winter volledig natuurlijk is, moeten we op onze hoede zijn voor steeds nattere winters. Zowel in Nederland als België zien we dat de winters steeds natter worden en dat het aantal dagen met extreme neerslag toeneemt. Dat betekent dus dat twee van de hierboven toegenomen mechanismen beïnvloed worden: overstromingen kunnen toenemen door zowel meer regen op lange termijn als intensere neerslag.

  • Benieuwd hoe we klimaatverandering kunnen aanpakken? Lees dan dit boek.

En wat met het smeltwater? Dit mogen we zeker ook niet vergeten: klimaatverandering zorgt er immers voor dat sneeuw en ijs sneller smelten. Dat heeft grote gevolgen voor de smeltwaterpiek en de daaraan gerelateerde overstromingen: de piek kan groter worden of eerder komen.

We moeten er dan ook steeds meer rekening mee houden dat winterse neerslagpieken samen kunnen gaan met smeltwaterpieken, wat het gevaar op overstromingen sterk kan doen toenemen. Op Europese schaal is een verandering in smelttijd zelfs één van de grootste oorzaken van overstromingen. In West-Europa (Ierland, VK, Noord-Frankrijk, België, de meeste Nederlandse rivieren) zijn de veranderingen in neerslag echter nog de belangrijkste.

Menselijke invloeden

De hierboven beschreven mechanismen zijn de natuurlijke systemen die aan het werk zijn. We hebben dit echter zelf ook wat in de hand. Een typisch voorbeeld is de verharding in stedelijke omgevingen: in zo’n geval is de bodem simpelweg niet in staat om het regenwater op te vangen en vloeit het sowieso weg. Zeker in Vlaanderen is hier de laatste jaren steeds meer aandacht voor, maar in elke (groot)stedelijke omgeving is er in periode van hevige of langdurige regenval zeer veel druk op de watersystemen en rioleringen.

Met het zicht op de toenemende winterse neerslag, is het dus van belang om voldoende ruimte te maken voor infiltratie. Hierbij moeten we onze blik echter niet beperken tot de typische stedelijke omgeving: zelfs een bodem die er onverhard en natuurlijk uitziet, kan in feite niet de beste plaats zijn om infiltratie toe te staan. Een akker die al jarenlang intensief beheerd wordt of een park waar veel rondgelopen of gespeeld wordt kunnen eveneens een sterk verdichte bodem hebben.

Op plaatsen als deze zal je wellicht ook veel sneller water aan het oppervlak zien staan. Een deel hiervan zal wel infiltreren, maar er zal eveneens een groot deel van het water verdampen of afvloeien.

Kanalisering

Naast verharding moeten we echter ook kijken naar de rol van onze waterlopen zelf. Om voldoende landbouwgrond te creëren, was het in onze streken eeuwenlang nodig om overtollig water zo snel mogelijk af te voeren. Grachten werden aangelegd als kanalen, rivieren werden rechtgetrokken en alle nodige ruimte werd door de mens ingenomen. Een rechtgetrokken rivier kan echter veel minder water bevatten dan een rustig meanderende rivier.

Als er dan te veel regen valt, zoals het de afgelopen periode deed, zet dit veel druk op onze rivieren: een kronkelende rivier kan op dezelfde afstand tussen eind- en beginpunt immers meer water bevatten. Kanalisering ging vaak ook samen met de ruimte voor de rivier zoveel mogelijk te beperken: de typische winterbedding werd vaak ingenomen door de mens. Zoals de naam het doet vermoeden, dient de winterbedding om het overtollige water in de winter op te vangen.

Ruimte aan water teruggeven

Het begint bij veel beleidsmakers te dagen dat deze ruimte voor het water nodig is en dat we die als mens niet altijd moeten innemen. De laatste decennia zijn er dan ook steeds meer projecten waarbij deze teruggegeven wordt. Een mooi voorbeeld is de Grensmaas tussen Nederlands en Belgisch Limburg, waar de winterbedding op verschillende plaatsen gebruikt wordt voor natuurontwikkeling.

Droogte

De voorbije maanden ging het veel vaker over droogte dan over overstromingen. Betekenen de hoge waterstanden dat de droogteproblematiek van de baan is? Helaas niet. Dezelfde historische menselijke ingrepen die overstromingen bevorderen, verminderen onze weerstand tegen droogte. Al het water dat te snel afvloeit, kan immers niet meer in de bodem indringen. Daarom is het vrijmaken van riviervlaktes en winterbeddingen, maar ook van natuur in de stad, belangrijk.

  • Wil je weten hoe je zelf het weer kunt voorspellen? Ontdek het met dit boek.

Het herstelt de typische cyclus van het water, waarbij we overmatig water in de winter bufferen en in de bodem laten sijpelen. Door klimaatverandering zal dat nog meer nodig zijn: onze winterse piek wordt groter, en op termijn zal de neerslag in de zomer verminderen. Dit creëert een onevenwicht. Gelukkig zijn er al veel ideeën voorhanden om dit onevenwicht te herstellen!

Sommige linkjes bevatten affiliate

Gastblog

Door Gastblog

Expert in weer en klimaat of een ander boeiende niche in de wetenschap? Geregeld worden wetenschappers aan het woord gelaten via een gastblog.


Verder lezen

Alles bekijken
10

Natte lente na een El Niño-winter

3 dagen geleden - 7 min. lezen

Winters slotoffensief in de Alpen

4 dagen geleden - 4 min. lezen