Wat zijn veenbranden? Sluimerend vuur, grote impact

Veenbranden. ‘Peat fires’ in het Engels. Het is een term die steeds meer opduikt, hoewel deze nog wat sluimert in het algemene bewustzijn. En dat is precies wat veenbranden doen. Ze sluimeren. Ze propageren ongemerkt ondergronds en zijn ook moeilijk te identificeren op satellietbeelden omdat er geen sprake is van open vuur. Toch zijn veenbranden wel degelijk verwoestend. Maar wat is veen? Veen mag niet meer ontbreken in onze klimaatwoordenschat. Hoog tijd voor een crash course. (uitgelichte afbeelding: heidelandschap, typisch op veen)

• Weerliefhebber? Volg ons ook op Twitter en Facebook
• Volg de interessante weerberichten op Youtube

Er ligt een ontstuimige (hete, droge?) zomer in het verschiet. En ook met warmte-anomaliën, zoals in de toendra in Canada, slaat men ons (of wij jullie) om de oren. Ook dichter bij huis treedt het gevaar van veenbranden op de voorgrond: in de natuurbrand in de Mechelse Heide ging ook veen in vlammen op.

We doen er dus goed aan wat meer te leren over dit bijzonder type natuurbrand, aangezien deze nu ook natte gebieden in haar greep krijgt. Veenbranden krijgen meer kans in de toekomst, tenzij we veen beschermen.

Wat is veen? Een klimaatregulator die beter niet uitdroogt

Veen is een moerasachtig bodemtype dat bestaat uit onontbonden vegetatie, die zich laag na laag opstapelt. De omgeving is er erg nat, zuur en zuurstofarm. Daarom halen bacteriën en micro-organismen, die in andere bodems instaan voor de ontbinding, hun neus op voor veen. Zo ontstaat een groeiende, steeds dikkere veenlaag, die niet wegrot.

• Het Pyroceen: wat was dat ook al weer?

Er groeien mossen (veenmos) op veen en ook heide behoort tot de kenmerkende vegetatie. Veenbodems zijn zompig en sponzig. Geen ideale grond voor infrastructuur. Maar veen is ongelooflijk belangrijk als klimaatregulator. In veen wordt koolstof opgeslagen. Het is een ‘carbon-sink’.

Maar veen heeft een nat, miezerig klimaat nodig, of dat nu in de tropen is of op hogere breedtegraden. Anders droogt het uit, wat lethaal is voor het veenecosysteem. We ruiken dus al onraad. Al die droogte die de Benelux en andere streken al getroffen heeft, zijn nefast voor veen. Als het uitdroogt, gaat niet alleen de koolstof verloren – die zich overigens omzet in koolstofdioxide – maar ligt ze ook te grabbel aan de grillen van vuur.

Wat zijn veenbranden?

Een veenbrand is een bijzonder type natuurbrand dat niet op het oppervlak, maar onder de grond haar tentakels uitslaat. Als een spookbrand kruipt ze ongemerkt voort.

• Welke soorten natuurbranden zijn er?

In tegenstelling tot gewone natuur- of bosbranden, branden veenbranden traag maar langdurig, vaak onzichtbaar onder de bodem. De dode (maar niet ontbonden) plantenresten verkolen en gaan op in broeikasgassen en as. Dit veen is vaak eeuwenoud en bevat een enorme hoeveelheid opgeslagen koolstof. Wanneer het eenmaal ontbrandt, kan het weken, maanden of zelfs jaren blijven smeulen.

Het risico op veenbranden neemt toe wanneer het veengebied uitdroogt – bijvoorbeeld door langdurige droogte, ontwatering voor landbouw, of het kappen van omringend bos. In droge toestand wordt het veen uiterst brandbaar. De brand kan dan beginnen aan het oppervlak door bijvoorbeeld een blikseminslag, menselijke activiteit, of overslaande bosbranden, waarna onzichtbare brandhaarden blijven smeulen, zich voedend met veen. Omdat dit op het eerste zicht niet te zien is, is het ook moeilijk snel in de kiem te smoren.

“Zombie fires” en veenbranden in de natte tropen en in het hoge noorden

Beroemde veenbranden richtten reeds meer ravage aan in de tropen, zoals in Indonesië, waar verwoestende veenbranden regelmatig voorkomen. Maar ook in koude en gematigde klimaten vormen ze een niet te onderschatten probleem.

In landen als Rusland, Canada, Finland en Alaska komen veengebieden voor die in droge zomers bijzonder vatbaar zijn voor brand. Een van de meest beruchte veenbranden vond plaats in Rusland in 2010, toen droogte en hitte enorme gebieden rondom Moskou in rook hulden. De dikke rook veroorzaakte ademhalingsproblemen bij miljoenen mensen.

• Ook de permafrost voelt zich beroerd bij warmte.

Ook in Canada woeden regelmatig veenbranden, zoals bij Fort McMurray in 2016, waar naast bossen ook veenlagen vuur vatten. In Alaska zijn er gevallen bekend van veenbranden die zelfs onder een laag sneeuw zijn blijven broeien tot in het volgende voorjaar; zogenaamde “zombie fires”.

Veen en klimaat

Veenbranden hebben een buitenproportionele impact op klimaat. Door stijgende temperaturen en langere droge perioden droogt veen sneller uit. Dit vergroot de kans op spontane ontsteking en bemoeilijkt het herstel van vochtige omstandigheden die normaal de veenlagen beschermen.

Veen is een gigantisch koolstofreservoir: wereldwijd ligt er meer koolstof opgeslagen in veenbodems dan in alle bomen van de wereld samen. Wanneer dit veen opgaat in rook, komt de koolstof als CO₂ in de atmosfeer terecht. Met gekende gevolgen.

Ontbossing speelt hierin een versterkende rol. In veel gebieden worden bossen rond veengebieden gekapt, vaak om ruimte te maken voor landbouw en veeteelt. Hierdoor verandert het lokale microklimaat en wordt de waterhuishouding verstoord: veen verliest haar natuurlijke bescherming en droogt sneller uit. Bovendien worden veengebieden vaak opzettelijk ontwaterd of drooggelegd, om ze bewerkbaar te maken, wat ze nog brandbaarder maakt.

Veen beschermen: wetgeving en bewustmaking

Om veenbranden te vermijden, zijn verschillende oplossingen mogelijk. Ten eerste is het van cruciaal belang om veengebieden vochtig te houden. Herstelprojecten waarbij beken en afwateringskanalen worden afgesloten om het waterpeil te verhogen, kunnen voorkomen dat veenlagen uitdrogen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in Nederland, waar veenweidegebieden opnieuw nat worden gemaakt om het verlies van koolstof en het brandrisico te verminderen. Ook het heraanplanten van bossen rondom veengebieden helpt absoluut om lokale ecosystemen te stabiliseren.

Internationaal is er ook behoefte aan strengere wetgeving en handhaving tegen illegale ontbossing en ontwatering. Bewustwording is hierbij cruciaal (want kennis is macht). Veel mensen weten niet dat deze ‘onzichtbare’ branden überhaupt bestaan, en dat ze bij de meest vervuilende en moeilijk te bestrijden brandtypes ter wereld zijn.

Over veen en vuur is het laatste nog niet gezegd.