Donkere dagen voor kerst: waarom altijd in deze tijd van het jaar?

De periode vlak voor de kerst is de meest donkere periode van het hele jaar. De ochtend begint laat, de avond vroeg en zelfs midden op de dag is het vaak nog schemerachtig. In de volksmond wordt er vaak gesproken over de ‘donkere dagen voor kerst’. Hoe kan het dat exact nu de meest duistere periode van het jaar plaatsvindt? En waarom lijkt het dit jaar donkerder dan in andere jaren?

• Volg de weerupdates op de voet via Facebook en X
• Volgen jullie al de weerberichten op Youtube?
• Bekijk het weerbericht voor de komende dagen

Zonnestand

Het is allemaal te koppelen aan de stand van de zon ten opzichte van de aarde. Om dit te kunnen begrijpen is een stukje astronomie vereist.

De aarde staat niet geheel ‘recht’ in relatie tot de zon. In werkelijkheid vertoont de aardas een afwijking van 23,5° met haar baan om de zon. Gedurende de omloop van de aarde blijft de scheefstand in dezelfde richting hetzelfde.

Als gevolg hiervan helt gedurende het ene half jaar het noordelijk halfrond meer richting de zon, waardoor dit deel langduriger beschenen wordt. Het andere half jaar helt het zuidelijk halfrond sterker richting de zon en wordt deze helft meer beschenen. Dit alles heeft effect op de hoeveelheid zonlicht en temperatuur.

Winter en zomer

In onze winter staat het noordelijk halfrond het verst van de zon afgebogen waardoor de hoeveelheid zonneschijn hier minder is. De dagen zijn kort: ‘s morgens wordt het laat licht en ‘s avonds vroeg donker. Ook is de hellingshoek van de zon ten opzichte van het aardoppervlak klein, waardoor er sprake is van een lage concentratie zonne-energie per vierkante meter. Al deze factoren leiden ertoe dat het oppervlak van het noordelijk halfrond maar in zeer geringe mate wordt opgewarmd. De temperaturen zijn daarom laag.

In de zomer zijn de rollen omgedraaid. Dan staat het noordelijk halfrond het meest naar de zon toe gebogen. Het ontvangt veel licht, de dagen zijn lang en de hellingshoek van de zon is groter (de zonnestralen vallen ‘rechter’ op de aarde). Daardoor kan het aardoppervlak veel sterker verhit worden en zijn de temperaturen op het noordelijk halfrond hoog.

Winterzonnewende

De datum waarop het noordelijk halfrond het verst van de zon af staat gekanteld, de winterzonnewende of het winterpunt, valt elk jaar op 21 december (in sommigen jaren 22 december). Het mag dan ook geen verrassing heten dat uitgerekend de dagen voor Kerstmis, die exact rond de winterzonnewende vallen, het donkerst van allemaal zijn.

De zon komt deze dagen pas rond 8:45 uur ‘s morgens op en gaat al rond 16:30 uur ‘s middags onder. Bovendien staat de zon midden op de dag met een hellingshoek slechts 15° bijzonder laag aan de horizon. Daardoor doet het ook overdag schemerachtig aan.

Zonuren

Maar er is nog iets. Voor onze beleving van het weer buiten is het niet zozeer de totale daglengte die ertoe doet, maar vooral hoe vaak de zon achter het wolkendek vandaan komt en dus zichtbaar is. De weerinstituten KMI en KNMI meten daarom maandelijks de zonuren: het aantal uren waarop de zon als zodanig te zien is. Over een periode van 30 jaar worden deze cijfers per maand verwerkt tot gemiddelden.

Het zal je niet verbazen dat december als somberste maand uit de bus komt: gemiddeld over de Benelux noteren we slechts 45 zonuren in de decembermaand, het laagste van alle maanden.

Donkere dagen voor kerst in 2017 veel meer aan de orde dan normaal

Binnen de verschillende decembermaanden zien we grote verschillen in zonuren. In sommige jaren zien we ruim 70 uur decemberzon, maar in de somberste jaren uit het verleden scheen de zon in december amper 10 uur.

Gemiddeld genomen wordt december steeds zonniger, vooral sinds het jaar 2000. Sterker nog, van alle maanden kent december de afgelopen 30 jaar procentueel de sterkste stijging in het aantal zonuren.

Maar december 2017 lijkt een hele andere koers te varen. Kijken we naar de cijfers van Ukkel deze maanden, dan zien we een schamele 5 uur zon op de voorlopige teller staan. Ook elders in België is het bijzonder somber deze maand met op veel plaatsen niet meer dan 10 uur decemberzon.

In Nederland staat de teller wel aanmerkelijk hoger: 17 uur in De Bilt en zelfs 35 uur op Terschelling. Maar ook dit is veel minder dan gebruikelijk, zeker in vergelijking met de afgelopen jaren. Daarmee doen de donkere dagen voor kerst dit jaar meer dan anders hun eer aan.

Een eensluidende verklaring voor het sombere weer in deze decembermaand is niet te vinden. Wellicht speelt de dominantie van lagedruk een rol: al de hele maand trekken depressies bij voorkeur over de Benelux het Europese continent op. Rondom deze lagedrukgebieden overheerst de bewolking.

Er is echter geen reden om aan te nemen dat december 2017 een trendbreuk zal vormen voor de gemiddelde toename in decemberzon, die we al decennia lang zien. In die zin is december 2017 eerder een uitzondering op de regel.

Verwachting

Ook de komende dagen blijft het wolkendek in een zeer vochtige zuidwestelijke stroming veelal gesloten. Daardoor loopt het aantal zonuren niet of nauwelijks op. Pas op Tweede Kerstdag komen we in een wat drogere en koelere noordweststroming terecht. Vanaf dan zou de zon weer wat vaker te zien kunnen zijn, maar ook nog steeds niet overdreven veel. Tot diep in het nieuwe jaar lijkt bewolking sowieso te overheersen.