5 juli 2020 - 8 min. lezen
6 reacties 6

Elk jaar komt het meermaals tot onweer in de Benelux. Onweer is een weerkundig fenomeen wat veel mensen schrik aan jaagt. Bliksemflitsen kunnen namelijk flinke schade veroorzaken en in het uiterste geval zelfs slachtoffers eisen. Maar niet alle soorten bliksem zijn even gevaarlijk. Bliksem kan van wolk-naar-wolk (CC) of van wolk-naar-grond (CG) gaan. CC onweer is niet gevaarlijk, maar CG is dit daarentegen zeker wel! En er is nog een variant van CG die nog gevaarlijker is!

Deelnemen aan discussie? Ben je geïnteresseerd om deel te nemen als weeramateur of liefhebber van het weer aan het weerforum? Onderaan dit artikel krijg je bliksemsnel & gratis toegang tot alle reacties. Je kan ook je eigen weerfoto’s opladen.

Hoe ontstaat bliksem?

Onweer bestaat uit een bliksemflits en daaropvolgend een donder. Bliksem ontstaat doordat ijskristallen tegen elkaar botsen. Door deze botsing krijgen de elektrische deeltjes een steeds hogere lading, waarna ze zich scheiden. Positief geladen deeltjes ontwikkelen zich bovenaan in de wolk, terwijl de basis van de wolk negatief geladen is.

  • Wist je dat een stormglas een abrupte weersverandering kan laten zien? Dat gebeurt door middel van kristallen. Je kan het hier bestellen.

Deze elektrische lading moet worden afgevoerd. Dit kan gebeuren in de wolk zelf, van wolk naar wolk, of van de wolk naar de aarde. Tijdens een extreem felle onweersbui kunnen duizend bliksemflitsen per uur voorkomen! Meer informatie hoe een bliksem ontstaat.

Meerdere CG bliksems
Meerdere CG bliksems boven Knesselare, foto genomen door Ken Kelchtermans op 07-08-2018

Soorten bliksem

Intra-cloud (IC) bliksem is het meest voorkomende type ontlading.

Deze bliksem blijft in een enkele onweerswolk (cumulonimbus). Binnen de wolk is het ladingsverschil tussen de negatief geladen onderkant en de positief geladen bovenkant zo groot dat de vonk overslaat in dezelfde wolk. Hierdoor is er geen bliksemschicht te zien. De bliksem gaat van negatieve lading richting positieve lading. In dit geval is dit dus van onder naar boven in de wolk.

IC-onweer wordt ook wel weerlicht genoemd. In het Engels gebruikt men ook wel de term ‘sheet lightning’, omdat het de lucht verlicht met een ‘blad’ van licht. Hierbij ziet men de hemel wel oplichten, maar is er geen donder te horen. Intra-cloud onweer wordt vaak verward met cloud-to-cloud (CC) onweer.

CC-bliksem wordt ook wel inter-cloud bliksem genoemd. Het proces werkt hetzelfde als bij IC-bliksem. Het verschil is dat IC-onweer in dezelfde wolk blijft, terwijl CC-onweer van wolk naar wolk gaat. De bliksemschicht verplaatst zich hier van de negatieve onderkant van de ene wolk naar de bovenkant van de andere wolk, die positief is.

IC- en CC-bliksem vallen allebei onder de categorie negatieve bliksem. Er is sprake van een negatieve bliksem als de bliksemschicht van een negatief geleden deel naar een positief geladen deel stroomt. Bij intra- en intercloud onweer gaat dit van de negatieve onderkant van een wolk naar de positieve bovenkant van een (andere) wolk.

IC bliksem
IC bliksemontlading door Evert Groenen in Meerhout op 02-06-2019

Cloud-to-ground bliksem

Het hart van elke onweersliefhebber gaat harder kloppen van deze bliksemsoort. Maar een cloud-to-ground bliksem is wel een stuk zeldzamer dan de intra- en interbliksem.

90-95% van de cloud-to-ground (CG) bliksem valt onder de negatieve bliksem, maar ontstaat wel op een andere manier dan de vorige twee bliksems. Waar de vorige bliksems omhoog gingen in de wolk, is dat bij CG-onweer niet het geval.

Onder een onweersbui krijgt het aardoppervlak een positieve lading. De elektrische lading stroomt dan van de negatieve onderkant van de wolk naar de positieve aarde.

Uit de basis van de wolk schiet een zwakke, negatieve lading naar de grond (voorontlading) en vanaf de grond weer terug omhoog (vangontlading). Waar voor- en vangontlading elkaar raken, vormt zich een soort kanaal waarlangs een krachtige lading kan overspringen (hoofdlading). Op dit moment ontstaat een bliksemflits.

  • Fysica is een bijzonder boeiende materie om te bestuderen. Het nieuwste boek van Lieven Scheire is een echte aanrader.

De lucht rondom dit kanaal wordt verhit tot wel 30.000 °C en de elektrische ontlading heeft een kracht van zo’n 300 miljoen volt, die vooral wordt omgezet in warmte-energie. Een bliksemflits is heter dan het oppervlak van de zon! Een bliksemflits duurt meestal niet langer dan 0,2 seconden, maar veroorzaakt voldoende warmte om een boom te laten exploderen doordat het vocht erin wordt verhit. Soms is er ook sprake van een bolbliksem.

Bliksem slaat meestal in hoge voorwerpen in, zoals alleenstaande bomen of flatgebouwen. Als iemand tijdens een onweersbui onder een boom gaat schuilen, is de kans groot dat hij of zij door de bliksem wordt getroffen. Doe dit dus nooit!

Door de intense hitte van een bliksemflits zet de lucht uit en krimpt vervolgens weer abrupt in, met een donder als gevolg. Het aantal seconden tussen de bliksemflits en de donder geeft aan hoe ver het onweer ongeveer verwijderd is (het aantal seconden dat je kan tellen tussen het zien van een bliksemflits en het horen van de donder moet je delen door 3, dan weet je hoeveel kilometer het onweer bij jou vandaan is. Bijvoorbeeld: je ziet een bliksemflits en je kan tellen tot 12 tot je de donder hoort, dan is het onweer ongeveer 4 km van jou verwijderd ( 12 : 3 = 4).

CG bliksem
CG bliksem in Gorinchem door Bas ‘t Hoen op 08-08-2018

+Cloud-to-ground bliksem

+CG bliksem is een speciale en uiterst gevaarlijke vorm van cloud-to-ground bliksems. Deze bliksems maken onderdeel uit van de categorie positieve bliksem. Ongeveer 5 à 10 procent van de bliksems is positief. Toch worden meer mensen geraakt door een positieve dan door een negatieve bliksem, terwijl ze dus veel minder vaak voorkomen.

Het ontstaan van een +CG gaat als volgt:

Zoals we weten van een normale CG bliksem is het aardoppervlak onder een onweersbui positief geladen. Echter, naast de onweersbui is het aardoppervlak negatief geladen!

Zoals eerder gezegd is de bovenkant van een onweerswolk, het aambeeld, positief geladen. De bliksem legt de weg af van de bovenkant van de cumulonimbus naar het aardoppervlak naast de bui.

In het meest extreme geval kan dit zelfs 50 kilometer naast een bui inslaan! Met recht een donderslag bij heldere hemel dus! De afstand die een +CG aflegt is een stuk groter dan bij een normale CG. Hierdoor moet de positieve bliksem ook meer energie bevatten. Een positieve bliksem levert tot 1 miljard volt en 300.000 ampère, vergeleken met 300 miljoen volt en 30.000 ampère bij een negatieve bliksem. Ook de tijdsduur kan 10 keer zo lang zijn.

Positieve bliksem bestaat meestal uit één bliksemschicht, terwijl negatieve bliksem vaak twee of meer schichten heeft.

Een aanzienlijk percentage van bosbranden op aarde wordt veroorzaakt door positieve blikseminslagen.

Onweersbuien in de winter veroorzaken een hoger percentage positieve blikseminslagen dan onweersbuien in de zomer. Dit komt waarschijnlijk doordat de wolkentoppen in de winter lager zijn.

Opwaartse bliksem

Opwaartse bliksem is de ontwikkeling van een zichzelf voortplantende bliksemschicht van een hoog object dat omhoog beweegt in de richting van de bovenliggende onweerswolk. Deze bliksemsoort kan ontstaan zonder enige voorafgaande bliksemactiviteit. Dit wordt geclassificeerd als zelf-geïnitieerde opwaartse bliksem.

Een hoog object versterkt lokaal het elektrische veld, wat resulteert in gunstige omstandigheden voor het initiëren van een opwaartse bliksemschicht. Er is echter geen verdere bliksemactiviteit voorafgaand aan het ontstaan van de opwaartse flits.

Een opwaartse bliksemschicht van een hoog object kan ook ontstaan als reactie op een elektrische veldverandering die wordt veroorzaakt door een nabije inslag van een (+) CG (ook bekend als de triggerflits). Aangezien deze opwaartse bliksem in wezen wordt veroorzaakt door de nabije bliksemactiviteit, wordt dit type opwaartse bliksem aangeduid als bliksem-triggered opwaartse bliksem.

Sprite

Als je heel veel geluk hebt, kun je bij positieve bliksem nog iets zeldzaams waarnemen: sprites!

Sprites werden voor het eerst vastgelegd in 1989, hoewel ze al ruim een eeuw geleden werden waargenomen. Sindsdien zijn ze op meerdere plekken waargenomen.

Als ze ontstaan, is dit vrijwel altijd bij een positieve bliksemontlading.  De lichtflitsen van sprites zijn maximaal enkele milliseconden zichtbaar. Omdat de duur van sprites zo klein is, heb je bijna niet door wanneer je er één hebt waargenomen.

Dat de vertaling van sprite ‘geest’ is, is dan ook logisch. Sprites zijn meestal rood. Daarom krijgen ze vaak de naam ‘red sprites’.

Het helderste onderdeel van de sprites bevindt zich op een hoogte van 65-75 km. Daarboven is vaak een nauwelijks waarneembare rode gloed te zien, die zich uitstrekt tot ongeveer 90 km hoogte. Onder de helder rode regio strekken blauwe tentakel-achtige draadvormige structuren zich vaak neerwaarts uit tot 50 km hoogte.

Sprites komen meestal voor in clusters van twee, drie of meer. Ze doen zich voor direct boven zware onweersbuien, onmiddellijk (enkele duizendsten van een seconde) na een +CG blikseminslag.

Om sprites vast te leggen moeten er veel speciale omstandigheden optreden: vrij zicht op minstens 150 km van een krachtig onweer +CG. Daarnaast is ook roodgevoelige opnameapparatuur en een zwarte onverlichte (zonder lichtvervuiling) hemel een vereiste. Als je ooit een sprite op beeld vast kunt leggen, mag je jezelf ontzettend gelukkig prijzen!

Sommige linkjes bevatten affiliate

Gastblog

Door Gastblog

Expert in weer en klimaat of een ander boeiende niche in de wetenschap? Geregeld worden wetenschappers aan het woord gelaten via een gastblog.


Verder lezen

Alles bekijken
8

Natte lente na een El Niño-winter

3 dagen geleden - 7 min. lezen

Winters slotoffensief in de Alpen

3 dagen geleden - 4 min. lezen